Czym jest i czym zajmuje się adventure therapy? Relacja z GATE 2024

Artykuł ukazał się oryginalnie w serwisie EPALE >>>

ok. 10 minut czytania.

Pod koniec czerwca 2024, na Łotwie, odbyło się 4. spotkanie europejskiej społeczności zaangażowanej w adventure therapy, tak zwane GATE (Gathering for Adventure Therapy in Europe), w którym miałam przyjemność brać udział. Wróciłam z głową pełną pytań, jak mówić o i jak realizować adventure therapy (AT) w Polsce oraz jak można budować niezwykłą społeczność naukowców, praktyków i entuzjastów nad stawem pełnym żab?

Co oznacza adventure therapy?

Adventure therapy (ang. terapia przygodą) nawiązuje do projektów, działań i interwencji o charakterze rozwojowym, wspierającym, terapeutycznym i psychoterapeutycznym z wykorzystaniem działań w środowisku naturalnym. Wywodzi się wprost z nurtu experiential education (ang. edukacja przez doświadczenie), a wielu dzisiejszych praktyków adventure therapy ma swoje korzenie w działaniach outdoor & adventure education (ang. pedagogika przygody). Dziedzina ta, choć praktykowana od lat 60. XX wieku^[1], nie ma jeszcze w pełni zarysowanych granic definicyjnych i metodologicznych. W środowisku osób pracujących w różnych nurtach rozwojowych w środowisku przyrodniczym od lat trwa dyskusja, czy praktyka ich działań mieści się bardziej w nurcie outdoor education czy adventure therapy, ponieważ potrafią być one ze sobą bardzo bliskie lub nawet zbieżne. Pierwszą organizacją, która rozszerzyła swój program outdoor education o działania i interwencje terapeutyczne był Outward Bound – jedna z najbardziej znanych światowych organizacji pracujących w podejściu pedagogiki przygody. 

Warto przy tym zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy słowem „terapia” a „psychoterapia”. W Polsce terminy te często stosowane są wymiennie. Mówiąc „idę na terapię”, najczęściej mamy na myśli proces psychoterapeutyczny. Tymczasem mamy w języku polskim artoterapię, fizykoterapię, socjoterapię – które zawierają w sobie słowo „terapia”, a nie są związane z psychoterapią.

Słowo „terapia” pochodzi od greckiego therapeia i oznacza „przywracanie zdrowia”. W języku angielskim specjaliści używają również słów takich jak helping (ang. pomaganie), healing (ang. uleczanie), supporting (ang. wspieranie), a działania, które są prowadzone, po polsku z powodzeniem mogłyby być nazwane psychoedukacją, działaniami profilaktycznymi, socjoterapią. Oczywiście, w AT istnieje cały nurt psychoterapeutyczny^[2] i tymi metodami prowadzone są złożone procesy terapii traumy, PTSD czy poważnych chorób psychicznych. Nie warto jednak z tego powodu zamykać się na AT, jeśli interesuje nas ten nurt, a nie jesteśmy psychoterapeutami. 

^{Zdjęcie 1: Uczestnicy konferencji GATE’24 po zajęciach z wykorzystaniem slackline. Źródło: Adventure Therapy Latvia.}

Rola przygody w koncepcji adventure therapy

Zarówno naukowcy, jak i praktycy podejmują próbę odróżnienia AT od innych nurtów terapeutycznych. Autorem jednej z najbardziej rozpoznawalnej koncepcji jest Martin Riger, jeden z ojców założycieli współczesnej adventure therapy. Ringer w swoim rozumieniu AT^[3] odwołuje się do grupowych procesów oddziaływań przez doświadczenie, zorientowanych na pozytywną zmianę i wzmocnienie jednostki, które odbywają się w ramach ustalonych zasad i w ramach profesjonalnych i empatycznych relacji z innymi. W takim rozumieniu adventure therapy nie odróżnia się od wielu innych nurtów terapeutycznych, a nawet procesów edukacyjnych. Mieści się również w obszarze definicyjnym edukacji przez doświadczenie czy pedagogiki przygody. 

Ringer dodaje jednak do swojego definiowania „grupowe procesy uczenia się przez doświadczenie w plenerowym środowisku”^[3], czym zaczyna kreślić cechy charakterystyczne dla adventure therapy. Co ciekawe, definicja Ringera nie wspomina o „przygodzie”. To celowe pominięcie podważa jedno z powszechnych, błędnych przekonań na temat AT: mianowicie, że aby osiągnąć swoje cele, klienci/pacjenci muszą koniecznie brać udział w napędzanych adrenaliną, ryzykownych aktywnościach. Fakt, że „przygoda” nie jest celem samym w sobie, odróżnia AT od innych rodzajów programów plenerowych pozbawionych charakteru terapeutycznego. Zgodnie z tą definicją, same przygody i przeżycia na świeżym powietrzu nie są wystarczające do prowadzenia procesu terapeutycznego, a jedynie są jego częścią.  Dlatego część teoretyków woli używać terminów adventure-based therapy (ang. terapia z wykorzystaniem przygody), outdoor therapy (ang. terapia plenerowa), a nawet active-based therapy (ang. terapia bazująca na aktywnościach). Oczywiście są to definicyjne spory grona praktyków, warto jednak wiedzieć wokół jakich osi się one toczą. 

Formy adventure therapy

W gąszczu definicji i różnic trudno jest klarownie wskazać zamknięty katalog aktywności i form realizacji terapeutycznych programów przygodowych. Niektóre źródła^[4] wyróżniają 3 główne typy AT:

• Wilderness therapy (ang. terapia w dzikiej przyrodzie): są to programy zanurzone w środowisku naturalnym (jak najbardziej dzikim i pierwotnym). Zazwyczaj realizowane są w małych grupach, przez kilka dni. Programy te są często wzorowane na metodyce pracy wypracowanej przez organizację Outward Bound.
• Adventure-based therapy (ang. terapia z wykorzystaniem przygody): najbardziej pojemna grupa definicyjna. W jej skład wchodzą wszelkie programy terapeutyczne z wykorzystaniem plenerowych aktywności. Mogą być to otwarte programy lub projekty lub długofalowe oddziaływania wspierające inne procesy terapeutyczne (np. w ośrodkach psychoterapii czy rehabilitacji). Długoterminowe biwakowanie w miejscu zamieszkania: ludzie umieszczani są w obozach na świeżym powietrzu lub w „mobilnych jednostkach szkoleniowych” (takich jak nauka pływania na kliperach) na bardzo długi czas, często na rok, aby nauczyć ich, jak rozwijać pozytywną kulturę rówieśniczą, konfrontując się z problemów nieodłącznie związanych z codziennym życiem i radzenia sobie z naturalnymi konsekwencjami swoich działań.
• Long-term adventure programs (ang. program długofalowe): w tej grupie znajdują się długie (wielomiesięczne, a nawet wieloletnie) programy interwencji terapeutycznych z wykorzystaniem plenerowych aktywności. W tym obszarze lokuje się niekiedy np. projekty resocjalizacyjne w formie wielotygodniowych obozów przygodowych czy programy socjoterapeutyczne realizowane w czasie długich rejsów. 

Aktywności i formy AT mogą się bardzo różnić. Warto przy tym pamiętać, że są one zawsze częścią procesu terapeutycznego, a nie jego celem. Do najczęściej wykorzystywanych aktywności w ramach AT należą: 

• biwaki
• kilkudniowe ekspedycje, trekkingi
• wspinaczka skałkowa
• spływy kajakowe, canoe, na tratwach
• wyprawy rowerowe
• wyprawy konne
• formy aktywności zimowej w tym nocowanie w jamach śnieżnych, wędrówki na biegówkach
• żeglarstwo morskie i śródlądowe.

^{Zdjęcie 2: Warsztat na konferencji GATE’24. Źródło: Adventure Therapy Latvia.}

Społeczność

Praktycy i badacze AT zrzeszeni są w licznych stowarzyszeniach. Od 1997 roku istnieje stowarzyszenie International Adventure Therapy (IAT), które organizuje konferencje, spotkania, podejmuje liczne inicjatywy w celu promocji badań i rozpoznawalności nurtu na całym świecie. Inną ważną siecią jest The Adventure Tourism Research Association (ATRA), która od 2012 roku skupia badaczy AT, organizuje konferencje naukowe oraz wspiera publikacje badawcze. W wielu krajach działają również sieci lub oficjalne organizacje, stanowiące „przedstawicielstwa” w międzynarodowych gremiach. Taka sieć tworzy się również w Polsce.

W Polsce programy z wykorzystaniem AT realizowane są od wielu lat, choć nie zawsze były tak nazywane. Po adventure therapy sięgnęła Fundacja Pracownia Nauki i Przygody, realizując od 2012 roku projekty socjoterapeutyczne, a następnie zapraszając do Polski na cykl warsztatów Franka Granta – jednego z wiodących terapeutów wilderness therapy w Europie. Nurt wilderness therapy wykorzystywało w swoich projektach stowarzyszenie Mierz Wysoko, których efektem jest publikacja Magdaleny Szeniawskiej i Michala Vičara „Jak prowadzić proces wilderness therapy”. Dzięki m.in. funduszom norweskim, prężnie rozwija nurt AT we wspieraniu osób z niepełnosprawnością Fundacja Imago w ramach m.in. projektu BAZA. Są to jedynie przykłady licznych inicjatyw, które dzieją się w naszym kraju.

Serdecznie polecam również Rozmowę EPALE: Edukacja w plenerze jako metoda wspierania rozwoju, w której, wraz z moją gościnią Magdaleną Szeniawską, poruszamy temat różnych form wykorzystania działań plenerowych, w tym wilderness therapy, w pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem. 

Czym jest GATE?

GATE jest spotkaniem nieformalnej sieci praktyków Adventure Therapy Europe (ATE) (https://adventuretherapy.eu/), z krajów europejskich, zainteresowanych adventure therapy. Początki sieci datuje się na 2012 rok, od kiedy to Europejczycy uczestniczący w różnych międzynarodowych wydarzeniach postanowili działać razem i dzięki licznym projektom fundowanym m.in. ze środków Erasmus+ zaczęli organizować kursy, spotkania, a następnie konferencję. Pierwsza miała miejsce w 2017 roku i od tego czasu, co dwa lata, organizowana jest w innym kraju. Konferencje te trwają 4 dni i są bardzo intensywne. M.in. ze względu na bardzo bogaty program, wpisowe na konferencję również jest dosyć wysokie. Z tego powodu, przyczajona czekałam na GATE, które będzie odbywało się w kraju sąsiadującym z Polską. Gdy dowiedziałam się, że w 2024 GATE organizują Łotysze – od razu wiedziałam, że to jest TEN moment. 😊

Ze względu na outdoorowe korzenie większości praktyków AT, konferencje mają plenerowy charakter i zawsze towarzyszy im bogaty program rekreacyjny i sportowy. Uczestnicy mogli wydłużyć swoje doświadczenie poprzez udział w licznych warsztatach przed i po konferencji. Były one organizowane z udziałem zagranicznych gości i dotyczyły zarówno aktywności plenerowych (np. spływ kajakowy), jak i bardzo specjalistycznych tematów (np. terapii traumy z wykorzystaniem AT).

Noclegiem jest zwykle pole namiotowe, a zajęcia konferencyjne organizowane są często w plenerze. Tak samo było w przypadku konferencji na Łotwie. Piękny rezerwat koło miejscowości Siguda zamienił się w pole namiotowe i przystań dla kamperów z całego świata. W konferencji wzięli udział przedstawiciele kilkudziesięciu krajów, w tym goście m.in. z USA, Kanady, Indii. Wielu z nich było po raz pierwszy w Europie, a głównym tematem przy myciu zębów było, czy wszystkie europejskie żaby są takie głośnie – ponieważ obozowaliśmy przy stawie, w którym właśnie trwały (naprawdę głośne!) żabie amory.

Program konferencji był niezwykle bogaty i zróżnicowany. Każdy dzień otwierał jeden lub dwa główne wykłady, następnie przez cały dzień odbywały się warsztaty i sesje tematyczne, a wieczorem czekały nas przeróżne atrakcje (od „Fuck-up night” po tradycyjną ceremonię związaną z Nocą Kupały). 

Nie sposób w jednym tekście oddać bogactwa tematów i doświadczeń, dlatego chciałam się z Wami podzielić trzema z momentów, w których zaparło mi dech i dało do myślenia. 😊

^{Zdjęcie 3: Obchody Nocy Kupały towarzyszące GATE’24. Źródło: Adventure Therapy Latvia.}

Trzy powody, dla których nie mogę przestać myśleć o GATE

Pierwszym z nich był wykład Alexandra Rose z Hiszpanii – jednego z założycieli europejskiej sieci, współtwórcę programów AT w Hiszpanii, a następnie w całej Europie, obecnie trenera i wykładowcy na kursach zawodowych oraz uczelniach w zakresie adventure therapy. Rose w swoim wykładzie skupił się, między innymi, na wskazaniu obszarów, w których zachodzą działania AT, zwracając uwagę na ważną rolę ochrony zdrowia psychicznego. Do jego ilustracji wykorzystał model spektrum działań służących zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia psychicznego, który w pierwotnej wersji został opublikowany przez Amerykański Instytut Zdrowia  w 1994 roku^[5].

^{Grafika 1: Mrazek and Haggerty’s model of the spectrum of interventions for mental health problems and mental disorders  (źródło: https://audit.wa.gov.au/reports-and-publications/reports/the-implementa…)}

Rose wskazywał, że najbardziej obiecującym obszarem dla AT jest cały zakres działań profilaktycznych (prevention) oraz podtrzymujących działania terapeutyczne (continuing care). Wykład ten odbił się szerokim echem pośród uczestników konferencji, ponieważ pozwolił uporządkować „miejsce”, w którym lokują się podejmowane inicjatywy w oddziaływaniach terapeutycznych. 

Drugim wykładem, który nie daje mi spać do dzisiaj 😊, był wykład dr Denise Mitten z Uniwersytetu Prescott (USA). Denise jest emerytowaną profesor, absolwentką Yale,  jedną z matek założycielek adventure therapy. Od lat 70. XX wieku prowadziła programy inspirowane AT, równolegle z badaniami naukowymi. Stworzyła programy akademickie dające uprawnienia pracy w tym nurcie w USA. Mimo emerytury, wciąż jest bardzo aktywna, pracując w gronach doradczych i akredytacyjnych. Swój wykład poświęciła zależnościom AT z innymi nurtami, problemami definicyjnymi oraz całym obszarem faktów i mitów wokół oddziaływań adventure therapy. Był to jeden z tak nasyconych wykładów, że jego transkrypcja mogłaby stanowić skrypt na studiach o teoriach AT. Wykład zostawił mnie z poczuciem, że AT nie da się dobrze zdefiniować i opisać po polsku i może nie warto podejmować nawet prób (spójrzcie tylko na poniższy slajd, na którym wymieniła dziedziny pokrewne AT)

^{Zdjęcie 4: Wykład Denise Mittem na GATE’24. Foto: Agnieszka Leśny.}

…oraz, że wiele koncepcji, którymi posługujemy się w Polsce i uważamy za dosyć nowatorskie – na Zachodzie zostały już obalone i przebadane jako nietrafione. Zostałam z refleksją, jak trudno jest nadążać za współczesną wiedzą, jeśli nie ma się środków na regularne uczestnictwo w międzynarodowych wydarzeniach, badaniach, a nawet piśmiennictwie naukowym i jak ważne jest, abyśmy w Polsce mieli badaczy, ale i popularyzatorów nowoczesnej wiedzy z zakresu experiential education. 

Trzecim powodem było ponowne spotkanie z gronem terapeutów, instruktorek i pielęgniarek z oddziału psychiatrycznego dla młodzieży ze szpitala w belgijskim Leuven. Pierwszy raz spotkałam tę grupę na konferencji Experiential Educators Europe w 2022 (którą opisywałam na EPALE). Zespół ten prowadzi oddział, który w dużym stopniu realizuje swój program terapeutyczny w nurcie adventure education. Jest to publiczny szpital, w którym młodzież w ramach terapii śpi w namiotach i bierze udział w grach na slackline. Ekipa z Leuven przywiozła na GATE kolejne nowości warsztatowe i zaprosiła uczestników do kilku warsztatów, w trakcie których dzielili się swoim doświadczeniem. Można? W Belgii można…

Na zachętę dodam, że to właśnie w Leuven odbędzie się kolejne spotkanie GATE w maju 2026 roku. Jednym z organizatorów jest wspomniany oddział psychiatryczny dla dzieci i młodzieży.

^{Zdjęcie 5: Uczestnicy GATE’24. Źródło: Adventure Therapy Latvia.}

Źródła:

[1] Newes, Sandra; Bandoroff, Scott (2004), What is adventure therapy, źródło: https://www.researchgate.net/publication/229038183_What_is_adventure_th… (dostęp z dnia 20.07.24).

[2] Glowiak Matt; Moadwat Heidi (2023), Adventure Therapy: How It Works, Cost, & What to Expect, źródło: https://www.choosingtherapy.com/adventure-therapy/ (dostęp z dnia 20.07.24).

[3] Ringer, Martin (1994), Adventure therapy: A map of the field: Towards a definition of adventure-based therapy: Workshop Report.

[4] Blanchfield, Theodora (2022), What is adventure therapy, źródło: https://www.verywellmind.com/adventure-therapy-definition-types-techniq… (dostęp z dnia 20.07.24).

[5]  Mrazek, Patricia J.; Haggerty, Robert J.; (1994), Reducing Risks for Mental Disorders: Frontiers for  Preventive Intervention Research, Committee on Prevention of Mental Disorders, Institute of Medicine 1994.